Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων.

Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα, στην οδό Πανεπιστημίου, μεταξύ των υπολοίπων αρχαιολογικών θησαυρών μπορεί κάποιος να βρει και ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής επιστήμης. Αξίζει τον κόπο να επισκεφτείτε με τους μαθητές σας το Ε.Α.Μ. και να θαυμάσετε τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Ο Μηχανισμός τον Αντικυθήρων αποτελεί ένα επίτευγμα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού της τάξεως του μνημείου του Παρθενώνα. Είναι ο αρχαιότερος μηχανισμός που έχει βρεθεί, του οποίου η χρησιμότητα δείχνει το μέγεθος των επιστημονικών αλλά και τεχνικών γνώσεων που η ανθρωπότητα κληρονόμησε από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Μέχρι την εύρεση του Μηχανισμού η αρχαία ελληνική επιστήμη χαρακτηριζόταν για την σημαντικότητα της σε θεωρητικό επίπεδο, χωρίς όμως να έχει προσφέρει κάποιο τεχνικό επίτευγμα. Αυτές οι θεωρήσεις μεταβλήθηκαν το 1900 με την ανάσυρση από τον βυθό των Αντικυθήρων ενός μηχανήματος το οποίο έμελλε να απασχολήσει τους επιστήμονες για πάνω από έναν αιώνα. Ασφαλώς δεν είναι το πρώτο και αρχαιότερο μηχάνημα, αλλά το αρχαιότερο που επέζησε της ανακύκλωσης του χαλκού.

Η εύρεση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.

Λίγο πριν το Πάσχα του 1900, μια ομάδα σφουγγαράδων από το νησί της Σύμης, άφησαν την περιοχή όπου συνήθως δούλευαν, τα τυνησιακά νερά στη βόρεια Αφρική, και άρχισαν να αρμενίζουν ανατολικά, στο δρόμο για την πατρίδα.  Φαίνεται, όμως, ότι παρασύρθηκαν από καταιγίδες που ξεσπούν συχνά στην περιοχή απ’ όπου περνάει ο δρόμος ανάμεσα στην Κρήτη και τα Κύθηρα. Ξέφυγαν έτσι απ’ την πορεία τους και βρήκαν καταφύγιο στο άγονο και βραχώδες νησί των Αντικυθήρων.  Όταν πέρασε η καταιγίδα, αποφάσισαν να εξερευνήσουν το βραχώδη ύφαλο που βρισκόταν από κάτω τους, με την ελπίδα να βρούνε σφουγγάρια.

Τί είναι όμως αυτό που συνάντησαν οι Σύμιοι σφουγγαράδες στο βυθό των Αντικυθήρων στις απαρχές του 20^ου αι. μ.Χ.! Η απάντηση θα μας δοθεί αν γυρίσουμε την ιστορία προς τα πίσω, ούτε λίγο ούτε πολύ 2000 χρόνια. Ας μεταβούμε στον 1^ο αι. π.Χ. (μεταξύ των χρονολογιών 80 – 50 π. Χ.) σε μια άλλη βραδιά με καταιγίδα, όπου ένα καράβι που έχει ξεκινήσει από το νησί της Ρόδου ή της Κω, παλεύει με τα κύματα στα ίδια στενά των Αντικυθήρων. Το πλοίο μεταφέρει χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, αμφορείς, έπιπλα και άλλα προϊόντα «ιδιόρρυθμων πολιτισμικών ανταλλαγών» που στην εποχή μας ονομάζονται «αρχαιοκαπηλία». Όλα αυτά τα αριστουργήματα μεταφέρονταν στην Ρώμη. Τα στοιχεία της φύσης λυσσομανούν, η τρικυμία είναι τρομερή, ο αέρας φυσά με μεγάλη ορμή και ετοιμάζεται να ξηλώσει ακόμη και το υποτυπώδες κατάστρωμα του πλοίου. Τέλος, το πλοίο με σχισμένα πανιά, καταπτοημένο πλήρωμα και μπάζοντας νερά από παντού παραδίνεται.

Επιστρέφουμε στο 1900 και στους δύτες που ψάχνουν για σφουγγάρια στα Αντικύθηρα. Ένας από αυτούς, ο Ηλίας Σταδιάτης, κατεβαίνοντας σε βάθος περίπου 140 ποδιών ή 42 μέτρων, βρέθηκε, προς μεγάλη του έκπληξη, μπροστά σε ένα ναυάγιο. Ήταν το ναυάγιο του πλοίου του 1^ου αι. π.Χ. Τόσο επιφανείς αρχαιολόγοι της εποχής, όσο και ο ίδιος ο υπουργός Παιδείας ενδιαφέρθηκαν για τα ευρήματα αυτού του αρχαίου ναυαγίου. Η επιχείρηση διάσωσης  ξεκινάει με την βοήθεια ενός πλοίου του πολεμικού ναυτικού.

Τα σημαντικότερα έργα τέχνης που βρέθηκαν στο ναυάγιο των Αντικυθήρων είναι σήμερα ευρύτατα γνωστά, καθώς εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για πάνω από μισό αιώνα. Το σημαντικότερο εύρημα από πλευράς επιστημονικής είναι τα θραύσματα ενός μηχανισμού, γνωστού σήμερα ως ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων.

Η χρήση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.

Απ’ το σπανιότατο αυτό επιστημονικό όργανο, μετά από πολλές απροσεξίες, περιπέτειες και παραλείψεις, διασώθηκαν τελικά τέσσερα τμήματα. Οι πρόσφατες μελέτες που έγιναν για τον Μηχανισμό έφεραν στο φως πολλά νέα στοιχεία για αυτό το μυστηριώδες αντικείμενο. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι τα παρακάτω:

• Πρόκειται για ένα φορητό αστρονομικό υπολογιστή που πιθανότατα, αφού φέρει σημάδια προετρημμένα και χρησιμοποιεί ακτίνα ήλιου, χρησίμευε και για αστρονομικές παρατηρήσεις.
• Χρησίμευε ακόμα και για τήρηση ακριβούς ημερολογίου διάρκειας 76 τουλάχιστον ετών.
• Έχει κλίμακες του ζωδιακού κύκλου, αναφέρονται τα ζώδια, αιγυπτιακοί μήνες, φέρει 365 τρύπες, έχει κλίμακα διάρκειας 54 ετών για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης.
  • Έχει εγχειρίδιο μηχανικό που λέει στον χρήστη πώς να στήσει το μηχάνημα, με ορολογία που θυμίζει τον Ήρωνα τον Αλεξανδρέα.
  • Έχει εγχειρίδιο αστρονομικό που λέει πώς να προσανατολιστεί το όργανο, τι να παρατηρείς, ποτέ αρχίζει κάθε εποχή και κάθε μήνας και πως κινούνται οι πλανήτες.
  • Θα μπορούσε να χρησιμεύει σε επίδειξη και διδασκαλία σε σχολή ή επίδειξη σε φίλους.
  • Μπορούσε να μετράει εύκολα το γεωγραφικό πλάτος και πιθανώς το γεωγραφικό μήκος, συνεπώς μπορούσε να χρησιμεύσει για χαρτογράφηση και πλοήγηση.

Είναι πολύ πιθανό ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων να κατασκευάστηκε, πέρα από τις άλλες χρήσεις του για τα παρακάτω:

• Για την παρατήρηση του Ήλιου, της Σελήνης και της Αφροδίτης (πιθανών και άλλων πλανητών).
• Για την μοντελοποίηση ή την αναπαράσταση των διαμήκης κινήσεων.
• Στην περίπτωση της Αφροδίτης, το μηχάνημα μπορούσε επίσης να παρουσιάσει το κρίσιμο σημείο της πορείας της και την αντίθετη κίνηση του τόξου μεταξύ τους. Η λάμψη της Αφροδίτης και η παρουσία της ως πρωινό ή βραδινό αστέρι μπορεί να ήταν ένας, αλλά όχι ο μοναδικός λόγος της επιλογής της.

Η σύγχρονη επιστημονική ομάδα μελέτης του Μηχανισμού περιγράφει την λειτουργία του ως εξής:

• Οι οδηγίες στην πίσω όψη του Μηχανισμού αναμειγνύουν μηχανικά θέματα σχετικά με την κατασκευή με αστρονομικές περιόδους.
• Η μπροστινή όψη του Μηχανισμού δείχνει την θέση του Ήλιου και της Σελήνης στο ζωδιακό κύκλο, με την βοήθεια κίνησης των δεικτών σε μια σπείρα.
• Περιλαμβάνει προβλέψεις εκλείψεων, τόσο για τον Ήλιο όσο και για την Σελήνη.
• Οι δυο δακτύλιοι στο μπροστινό μέρος του μηχανισμού των Αντικυθήρων δείχνουν τα δώδεκα ζώδια και τους δώδεκα μήνες.
• Το παράπεγμα περιγράφει μοναδικά γεγονότα τα οποία συμβαίνουν σε μια συγκεκριμένη ημέρα κάθε χρόνο. Για παράδειγμα ‘ΥΑΣ ΕΠΙΤΕΛΛΕΙ ΕΟΙΑ’ – οι Υάδες ανατέλλουν την αυγή – λίγο πριν ο Ήλιος ανατείλει το πρωί. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο χρήστης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων μπορεί εύκολα να βρει την ημέρα του χρόνου παρατηρώντας απλά ένα από τα γεγονότα που περιγράφονται στο παραπεγμα και απλά βρίσκοντας την ημέρα του χρόνου στο εξωτερικό δακτύλιο της μπροστινής όψης.
• Τα δίσεκτα χρόνια υπολογίζονται από την ελεύθερη και ανεξάρτητη κίνηση των δυο δακτυλίων.

Οι ερευνητές είναι βέβαιοι ότι τον Μηχανισμό κατασκεύασε μια μεγαλοφυΐα των μαθηματικών, της αστρονομίας και της μηχανικής. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο Μηχανισμός αφορά πολλές διαφορετικές επιστήμες.

Αστρονομικό Ενδιαφέρον

Πρόκειται για έναν προηγμένο όσο και πολύπλοκο αστρονομικό υπολογιστή που για κάθε χρονική στιγμή υπολογίζει την θέση του Ήλιου και της Σελήνης σε σχέση με τα άστρα, τις φάσεις της Σελήνης στη διάρκεια του μήνα, αναπαράγει την κίνηση της Σελήνης με μεταβλητή γωνιακή ταχύτητα (2^ος νόμος του Kepler), προβλέπει τις εκλείψεις, έχει πολλούς δείκτες που δείχνουν το χρόνο σε ποικίλες κλίμακες κυκλικές ή ελικοειδείς. Υπάρχουν δυο δείκτες σε ελικοειδείς κλίμακες. Η ελικοειδής κλίμακα του Σάρου (διάρκειας 18 ετών περίπου) αναπαράγει τον κύκλο των εκλείψεων. Η κλίμακα είναι διαιρεμένη σε μήνες και σε ορισμένους μήνες αναφέρονται εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης, ενώ ένας βοηθητικός δείκτης δείχνει τον Κύκλο της Εξέλιξης, χρονική περίοδος τριπλάσια του Σάρου (54 έτη) μετά την οποία εκλείψεις επαναλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο στον ίδιο τόπο πάνω στη Γη. Η δεύτερη ελικοειδής κλίμακα του Μέτωνος επιτρέπει την ακριβή τήρηση ημερολογίου διάρκειας 19 ετών με μια ακόμη βοηθητική κλίμακα και αντίστοιχους δείκτες 76 ετών (κύκλος Κάλλιππου).

Κοινωνικό ενδιαφέρον

Το τελευταίο χρονικό διάστημα αποκαλύπτεται ότι εκτός από εργαλείο αστρονομικού ενδιαφέροντος ο Μηχανισμός ήταν και εργαλείο που χρησιμοποιούνταν για τον υπολογισμό του χρόνου των Πανελλήνιων Αγώνων, των Ολυμπιακών, των Ίσθμιων, των Νέμεων, των Πύθιων, των Νάων. Αυτό που ως τώρα είχε θεωρηθεί ένα όργανο αστρονομικού ενδιαφέροντος αποδεικνύεται ότι είχε να παίξει και τεράστιο κοινωνικό ρόλο, δοθείσης της σημασίας που είχαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην αρχαιότητα.

Ιστορικό ενδιαφέρον

Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση και ανάγνωση ενός εγχειριδίου του υπολογιστή γραμμένου με χαρακτήρες δυο περίπου χιλιοστών, σε μπρούτζινες πλάκες. Η ύπαρξη εγχειριδίου αποδεικνύει ότι προοριζόταν για χρήση από αλλά πρόσωπα εκτός του κατασκευαστή. Διαβάστηκαν οι όροι Φάρος και Ισπανία, οι οποίοι έχουν μεγάλη σημασία επειδή αποτελούν το νοτιότερο και δυτικότερο άκρο της Μεσόγειου. Ο πιο σημαντικός μεσημβρινός για τους Έλληνες γεωγράφους, αρχίζοντας με τον Δικαίαρχο τον Μεσσηνία το 300 π.Χ και τον Ερατοσθένη το 200 π.Χ και άλλους αργότερα, είναι ο μεσημβρινός που διέρχεται από την Αλεξάνδρεια (Φάρο) και τη Ρόδο, αμφότερες κέντρα της αστρονομίας και της γεωγραφίας και των επιστημών γενικότερα για αιώνες μέχρι που τις καταστρέψανε οι Ρωμαίοι, και ο πιο σημαντικός παράλληλος είναι αυτός που περνάει από τη Ρόδο και πάει στις Πύλες του Ηρακλή, διότι επιτρέπει να ταξιδεύσει κανείς από τη Ρόδο μέχρι το άκρο της Μεσογείου χωρίς να παρακάμψει στεριά. Ο Δικαίαρχος ονομάζει αυτό τον παράλληλο διάφραγμα. Η γραφή της λέξης Ισπανία είναι η αρχαιότερη εμφάνιση της σε οποιοδήποτε κείμενο. Μέχρι τώρα το αρχαιότερο κείμενο με το όνομα της Ισπανίας ήταν του Ποσειδωνίου και ένα ρωμαϊκό νόμισμα του 82 π.Χ. Με τον Κώδικα των Αντικυθήρων η Ισπανία γίνεται αρχαιότερη κατά 20 με 70 έτη.

Όλα αυτά τα στοιχεία μας δείχνουν ότι δεν πρόκειται για ένα αντικείμενο που πρέπει να περνά απαρατήρητο από τον επιστημονικό κόσμο. Το μηχάνημα αυτό που βρέθηκε πριν 100 χρόνια σε ένα από τα βαθύτερα σημεία του ελληνικού πελάγους είναι η μετάφραση σε τεχνολογική δημιουργία όλης της μαθηματικής γνώσης της ελληνιστικής εποχής.